KADIKÖY KIZ LİSESİ,(bizim zamanımızdaki adı)
KADIKÖY LİSESİ (sonraki adı)
İSTANBUL KADIKÖY ANADOLU LİSESİ (şimdiki adı)
Kadıköy Kız Lisesi Köşk Binası Tarihçesi
MAHMUT MUHTAR PAŞA KÖŞKÜ
1. Konum
İstanbul’da Moda semtinin Caferağa mahallesinde bulunan Mahmut Muhtar Paşa Köşkü, 35 pafta, eski 82 – yeni 1288 ada, 17 parselde yer almaktadır. Köşkün içinde yer aldığı parsel, doğuda Moda Caddesi, batıda Marmara Denizi ile sınırlanır. Bahçenin doğuda Moda Caddesi üzerinde, güneyde Belkıs Dillligil Sokağı’nda ve kuzeyde Hacı İzzet Efendi Sokağı üzerinde yer alan üç girişi bulunmaktadır.
2. Tarihçe
Mahmut Muhtar Paşa Köşkü’nün tarihiyle ilgili en eski ve ayrıntılı bilgiler, bir tıp doktoru olan ve çocukluğu Mahmut Muhtar Paşa ailesinin yakınında geçmiş bulunan Dr.Müfid Ekdal’ın, Mahmut Muhtar Paşa ailesini ve Kadıköy’ün konaklarını anlattığı çeşitli kitaplarından ve kendisi ile yapılan kişisel görüşmelerden elde edilmiştir. Bunun yanı sıra , köşke adını veren Mahmut Muhtar Paşa’nın en büyük çocuğu Emine Foat Tugay’ın(1) aile tarihini ve 1897-1913 yılları arasında köşkte geçen yaşantıyı anlattığı kitabı, hem köşkün tarihini, hem de o dönemde mekanların kullanımını aydınlatan en önemli kaynaktır. Söz konusu kaynaklardan aktarılan bilgiler ışığında farklı tarihli eski haritalar da incelenerek köşkün konumlandığı bahçenin ve yakın çevresinin özellikleri aydınlatılmaya çalışılmıştır.
Köşkün yapımı ve mimarıyla ilgili tek bilgi, Dr. Müfid Ekdal’ın, Gazi Ahmet Muhtar Paşa ve oğlu Mahmut Muhtar Paşa’nın Feneryolu ve Moda’da bulunan köşklerinde geçen hayatları iç içe anlattığı kitabında yer almaktadır [4, s.57]. Ekdal’ın verdiği bilgiye göre, Mahmut Muhtar Bey 1896 yılında Hıdiv İsmail Paşa’nın en küçük kızı olan Nimetullah Hanım’la nişanlanmış ve Hıdiv İsmail Paşa’nın Emirgan’daki yalısında evlenmiştir. 1897’de Moda’daki konağı satın alan çift, köşke yerleşirler. Köşk bir Levanten tarafından İtalyan bir mimara yaptırılmıştır ve dış cephesi mermerden olduğu için Mermer Konak adıyla anılmaktadır. Yapının mimarıyla ilgili bu bilginin Moda’nın eski sakinleri tarafından aktarıldığı ve kesin kaynaklara dayanmadığı bilinmektedir [5].
Mahmut Muhtar Paşa (1866-1935), Gazi Ahmet Muhtar Paşa ve ilk eşi Zehra Hanım’ın, ikinci çocuklarıdır [6]. Gazi Ahmet Muhtar Paşa, 1883-1908 yılları arasında Mısır Fevkalade komiseri göreviyle Mısır’da bulunmuştur. Gelini Prenses Nimetullah Hanım’ın Moda’daki mermer köşkü, 1897 yılında Rum asıllı Dimitri Velademi’den satın aldığı bilinmektedir [3, s.22]. Mahmut Muhtar Paşa ve Prenses Nimetullah Hanım’ın biri kız beş çocukları olmuştur [7]. 1897 yılında İstanbul’da doğan ilk çocukları Emine Hanım anılarında, 1894 yılında İstanbul’da yaşanan büyük depremi hasarsız atlatan az sayıdaki kargir yapıdan biri olduğu için, Moda’daki köşkün ailesi tarafından tercih edildiğini anlatmaktadır [8, s.209, 210]. Mahmut Muhtar Paşa ve ailesi, 1897-1929 yılları arasında köşkte görkemli bir hayat yaşamıştır. Fakat 1929 yılında Yüce Divan’da yargılanan Mahmut Muhtar Paşa suçlu bulunarak servetine el konulur.(2) Mahmut Muhtar Paşa borcunu ödemesine rağmen aile bir daha geri dönmemek üzere Mısır’a yerleşir. 1956 yılına kadar Mah
mut Muhtar Paşa ailesinin mülkiyetinde kalan yapının, aile Mısır’a yerleştikten sonra köşkte kalan az sayıdaki personel sayesinde bakımlı tutulmaya devam edildiği bilinmektedir [3, s.34]. 1952 yılında Mısır’da gerçekleşen Nasır İhtilali’nden sonra İstanbul’a geri dönen ailenin hayatta kalan bireyleri, artık köşkü ve bahçesini finanse edebilecek güçte değildir. Köşk 1.5 milyon bedelle istimlak edilerek Milli Eğitim Bakanlığı’na devredilir ve 1957 yılında Kadıköy Kız Lisesi’ne ait bir eğitim yapısı olarak hizmete girer [3, s.35]. 1960-70 yılları arasında köşkün bahçesindeki ek yapılar yıkılarak, yeni okul binaları inşa edilmiştir [9, s.108].
Mahmut Muhtar Paşa ailesinden önceki dönemde, Alfred Frederic James Barker adlı Fransız asıllı bir İngiliz ile ailesinin, 1894 İstanbul depremine kadar yaklaşık 10 yıl kadar köşkte yaşadığı bilinmektedir [3, ss.22-25]. 1894 depreminden sonra Barker ailesi İngiltere’ye gitmiştir. Köşkte İngiliz ailenin yaşadığı döneme ilişkin bilgiler, Dr. Müfid Ekdal’ın Kadıköy’ün konaklarını anlattığı kitabında yer almaktadır [3, s.23, 24]. Buna göre:
‘Alfred Frederic James Barker entelektüel bir insandı. İran halıları ve çinileri, Etrurya çanak, çömlekleriyle ilgilenmiş, Roma ve Yunan bronzlarına merak sarmış, bunların koleksiyonunu da yapmıştı. Yakın doğu’da şöhret ve saygınlık kazanan A.F.J.Barker, ipek, kumaş ve meyve ticareti yapıyor, Mermer Konak’a yerleşen ailesiyle muhteşem bir hayat sürüyordu.
O yıllarda Moda’da başka İngiliz aileleri de vardı. A.F.J. Barker’ın kızkardeşi, Sir James William Whittal ile evlenmiş, onlar da Mermer Konak’ın yanında yaptırdıkları bir malikaneye yerleşmişlerdi.
Böylece Moda bir İngiliz kolonisi haline gelmiş, aileler iç içe yaşamaya başlamışlardı.
A.F.J.Barker’ın kızı Marianne’ın hatıralarında Mermer Konak’ın o yıllardaki yaşantısına ışık tutan bilgiler vardır:
‘ Müteşebbis Rumların kurarak Moda adını verdikleri ve kalabalık bir İngiliz kolonisinin yaşadığı, Marmara’nın mavi sularının kenarına yerleşmiş çok sevimli bir yörede doğdum. Mermer konağın büyük bir bahçesi vardı. Güneşin batışı, Rum balıkçıların denizden gelen şarkıları, iki Türk kürekçinin çektiği sandalla yapılan gezintiler eşsiz şekilde güzeldi.
Konaktan İstanbul gözükür, minarelere bakar, yıkılmış bir Bizans İmparatorluğu’nun hasretini derinden hissederdim. Türkler İstanbul’u aldıktan sonra birçok kiliseyi camiye çevirmişlerse de bakımlı tutmuşlardı.
Yaşantımız muhteşem mermer konağın bahçesinde İngiliz arkadaşlarımla büyük bir mutluluk içinde geçiyordu.
1895(3) yazında İstanbul’da korkunç bir deprem oldu.....’
Mahmut Muhtar Paşa Köşkü’nün, 1884-1894 yılları arasında köşkte yaşamış Barker ailesi tarafından yaptırıldığına dair bir bilgi bulunamamıştır. Söz konusu veriler ışığında yapının, 19. yüzyılın 2. yarısında ve 1884’den önce inşa edildiği söylenebilir.
Yapının tarihinin en iyi aydınlatılabildiği dönem, Mahmut Muhtar Paşa ailesinin köşkte yaşadığı 1897-1929 yılları arasıdır. Bu yıllarda köşkte yaşayan kalabalık ailenin yanı sıra köşkün içinde ve dışında çalışan çok sayıda hizmetkar bulunmaktadır. Köşkün bahçesinde selamlık, kapalı bir manej ve ahırlar ile beraber köşke hizmet eden çok büyük bir mutfak, kiler ve yemekhane bulunduğu bilinmektedir [8, s.55, 250, 259]. 1897-1903 yılları arasında yapıda şebeke suyu bulunmamakta, aydınlatma gazla yapılmaktadır. [8, s.221, 216] Aynı yıllarda sobalı ısıtma kullanılmaktadır [8, s.216]. 1903-1908 yılları arasında, köşke merkezi ısıtma sistemi ve şebeke suyu getirilmiştir [8, s.250, 254]. E.F.Tugay anılarında, yapının zamanın modern düşünceleri doğrultusunda daha konforlu bir duruma getirildiğini belirtmektedir. Bu veriler ışığında aynı dönemde banyo tesisatının da yenilendiği düşünülmektedir. 1908 yılında İstanbul’un Avrupa yakasında elektrik kullanılmasına rağmen Anadolu yakasına henüz elektrik bağlanmamıştır. 1908-
09 yıllarında, Mahmut Muhtar Paşa kendi özel girişimiyle bahçeye bir makina ve dinamo yerleştirerek köşke ve bahçesine elektrik sağlamıştır [8, s.249, 250]. Günümüzde köşkte bulunan demir kalorifer petekleri, köşke merkezi ısıtma tesisatı getirildiği döneme ait özgün elemanlardır. Bu peteklerin bir bölümünün üzerleri kabartma desenlidir. Bahçede yer alan üzerleri kabartma desenli demir aydınlatma elemanları da aynı döneme ait özgün öğelerdir.
DİPNOT
1 Çeşitli kaynaklarda, Emine Fuad Tugay olarak da yazılmaktadır.
2 M.Muhtar Paşa’nın 1912’de Bahriye Nazırlığı yaptığı dönemde, İngiltere’ye iki harp gemisi ısmarlanmış ve bedelleri ödenmişti. Fakat Osmanlı Hükümeti’nin Almanya ile ittifakı nedeniyle İngiltere gemileri vermedi. 1929’da T.B.M.M. konuyu ele alarak M. Muhtar Paşa’yı sorumlu tuttu ve tazminat davası açtı [3, s.32, 33].
3 Burada kast edilen 10 Temmuz 1894 depremidir.
KAYNAKLAR
[1] Kayra, C., 1990. İstanbul, Mekanlar ve Zamanlar, Ak Yayınları Kültür ve Sanat Kitapları: 52, Yeni Dizi 6/1990, İstanbul.
[2] Belge, M., 1994. ‘Moda’, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c.5, s.479-480, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul..
[3] Ekdal, M., 2003. Kapalı Hayat Kutuları: Kadıköy’ün konakları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
[4] Ekdal, M., 1976. Bir Konak, Bir Ömür, Bir Devir, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayınları, İstanbul.
[5] Ekdal, M., 2004. Kişisel görüşme.
[6] Tugay, E.F., 1986. Kızının kalemiyle Mahmut Muhtar Paşa’nın Yaşamı, Tarih ve Toplum dergisi, Ocak, s.20-24
[7] İRCİCA belgesi, Mahmut Muhtar Paşa ailesi’nin sicili
[8] Tugay, E.F., 1963. Three Centuries: Family Chronicles of Turkey and Egypt, Oxford University Press, London.
[9] Önce, G., 1998. Kendine Özgü Bir Semt: Moda, Kadıköy Belediye Başkanlığı Kültür Yayınları, no:2, İstanbul.
[10] Sabancı Müzesi broşürü.
Kadıköy ve Kadıköy Kız Lisesi Girişimci Mezunlar Derneği
Ana Sayfa Okulumuz Girişimci Mezunlar Derneği Kariyer Ofisi İletişim Basında Biz Fotoğraflar Destekleyenler
http://www.kadikoykizlisesi.org/tarihce.php
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder